DEAFplus
article imprimé Add. & Corr.
rédaction: Thomas Städtler
guerredon m.
[ÉtymologieDe l’abfrq. *WIĐARLŌN “récompense”, attesté sous la forme de withirlon dans PsWachtK 18,28 (10es.) pour traduire lt. retributio. Cp. aha widarlōn (Köbler 1257a, composé de widar “contre; envers; etc.”, ib. 1252a, et de lōn “récompense; gratification; etc.”, ib. 736a), aangl. wiber-léan (BosTol 1251a; BosTolSuppl 748a). En gallorom., -lōn a été remplacé par le lt. DONUM “don, présent”, d’où mlt. widerdonum (9es., DC 8,415a). Pour les traces (sporadiques) du mot dans les autres langues rom. cf. le FEW. Emprunté au fr.: angl. guerdon (dep. 3eq. 14es., OED G 468a; MED 4,414b). – FEW 17,577b.
Rem.: HoltusEntr 337: «guirdon HectVML f.17a-25c (v. 89)» est à corriger: il s’agit de CatAdSuel interpol. ms. BN fr.821 [Italie 1em. 14es.], et il faut lire guierdon, cf. RuheCat 166n5. – TL et FEW ont établi un sens particulier (“Buße” TL 4,751,50; “pénitence” FEW 17,577b) pour RutebF 2,301,75 (Le testament de l’âne): Ancor at il teil choze faite Dont granz monoie seroit traite S’estoit qui la meïst avant… Et s’en devroit grant guerredon, où le sens de base nous semble cependant bien convenir.
]
(guerredon CharroiM 191; AlexissE 6; 531; 799; ThebesR 1888; PhilomB 1202; RouH CA 206; II 279; etc.; ; HornP 616; 4181; ErecR 606; 632; 4533; BenTroieC 3423; 8740; 11607; etc.; ; BenDucF 15370; 18934; GautArrErR 5330; CligesG 1448; 3953; AiquinJa 143; etc.etc.ErecR 3175, guerredom ContPerc2eR 31012; LancPrK 147,30, gueredon WaceMargmaK 681; WaceNicR 32; 564; AdamN 703; 738; Aiol1F 44; 1693; GautArrErR 614; SGrega1S 1942; IpH 767; ThomKentF 5358; 7747 [ms. guerdon]; AimonFlH 1017; 2839; 4268; AntiocheD 6106; 7460; ChevCygneNaissM 2039; DesiréT 154; etc.etc.etc.etc., guerredun GormB 264; TristThomL 1961; HornP 4543; SGillesP 530; 2290; 3769; ElucidaireiiiD I 45 M, gueredun ca. 1100 RolS 3409; PhThBestWa 2594; ProvSalSanI 535; BrutA 1360; MarieGuigW2 749; MarieFraisneW2 120; RouH III 411; III 1371; etc.; ; RègleHospCamS 130; MarieFabW 7,35; 16,29; 20,35; etc.; ; IpH 2950; 4692; 5877; etc.; ; ModvB2 2191; 8052; AmbroiseP 8833; 11558; WaldefH 6517; 11061; etc.; ; SJeanAumU 3649; 3958; etc.etc.etc.etc., gerredon BenDucF 6908; 12822; 25568; etc.; ; FlorebP 1080; 3331; TristPrC 46,6; MorPhilP 686; BalJosPr1M 62,50; Bueve3S 1405; 2044; 4551; ClercVaudR d 386; AntBerW 412; 460; 485; GautLeuL2 I 9; VIIb 213; ConstHamelN 127; NoomenFabl 15,319; etc.etc.TristBérG 1373, geredon DesiréT 643; SMarieEgtS 865, ⁠agn. gerredun BenDucF 26292; 31770, ⁠agn. pic. geredun WaldefH 10851; MoniotArrD XXVI 27; HArciPèresO 3513, ⁠s.l. gueridon ChansSatBachJ XL 51 [= Aspland 16f,51 avec note p. 322]; ChansBern389B 390,3; SGraal Gdf, guiredon RolcM 2685, ⁠pic. geridun MoniotArrD XXVI 8, ⁠s.l. guierredon ErecFr [ms. déb.13es] 606; 632; 4565; ColMusB2 XIII 30, gairedon BenDucF 6746; 18401; sermon Gdf, gairedum BenDucF 13752, guarredon JostPletR XX 14,6, garredon MorPhilP 111; doc. Indre 1295 HubertIndre p. 25, garedon CourtAmS 1744, gurredon CoincyChristO 3739 [cp. guredoner ib. 3738], guerendon doc. 1316 Gdf, guerandon OrsonP 1448, ⁠lorr. guerrendon RézeauPrières 175,37, ⁠s.l. gerrandon OrsonP 1933, guarendon Rosel[Langl 1810 var. ms. 1371 Gdf], guairandon PsMétrM 30,30, garandon OrsonP 1396; PsMétrM 18,9, gueherdon AlexArsL 4698, ⁠francoit. gueerdon HuonAuvbS6 7942, geerdon AliscmH 7385; EntreeT 269; 1790; 13426, gueardon EntreeT 9757 [HoltusEntr 337: ms. geardon], geardon EntreeT 3041; 11683; 12197; etc., gaerdon AliscmH 1253, geherdon EntreeT 12760; 13192; 13364; etc., ⁠s.l. guiardon SEust7O 1318; ParDuchP 85; 88; 2634; SThibAlM 252; 332; SCathAumN 2655; De saint Bonet Gdf, guiardoun doc. Nervieu 1350 Gdf, guiardun ThéophB 480,16, ⁠francoit. guierdon OgDanAlC 1975; 2409; ThéophB 480,16var.; BertaMilR 9411; 11103; 11293; KarletoR 5592; 6487; 8163; MacaireM 1255; 1859; 2465; EntreeT 7061; AnsCart[A] 68 var. ms. 1em. 14es. ZrP 9,603; Aspremv6B p. 291; PrisePampM 2518; 3063; 3785; etc.; ; Rolv4G 3599; 4482; 5301; [Aspremv4B p. 291; ]CesNicW 1598, ⁠s.l. guierdom WaceMargmtK 681, ⁠francoit. ghierdon GuiNantvProlC 963 [= GuiNantvM 20], gierdon JoufrF 579; AliscmH 1298; 1446; 6539; EntreeT 5542, ⁠s.l. guerdon AdamN 425; VengRagF 2499; MPolRustB CCXII 10; MarieFabW2 16,29var.; PercB 2105var.; 2262var.; HuonAuvbS2 6954; [MenagB 31,1], guerrdon CoincyII7K 53var., ⁠agn. guerdun ModvB2 779; 1522; 4660; SGillesP 530var.; MarieFabW2 7,35var.; 16,29var.; 20,35var., gwerdun ModvB2 473; AlNeckUtensH p. 248, guerdum HArciPèresO 488var., gerdoun BibleHolkP 71,6, gerdun BibleHolkP 12,4, ⁠s.l. guirdon doc. Besançon 1352 Gdf, ⁠francoit. guierdone RenXXVIIoL 575; HuonAuvbS2 6562, guiderdon HuonAuvpS1 9541, guerdedon HuonAuvtS2 6954, guerdedone HuonAuvtS2 6562, ⁠pic. werredon RobClariL LII 32; ChansArtB XX 66, ⁠agn. werdoun ChronPLangW2 1,452, ⁠lorr. wardon DialAmeB I 7)
  • “bien matériel ou moral donné ou reñu en récompense pour une bonne action, un service rendu ou des mérites particuliers” (dep. ca. 1100, RolS 3409; GormB 264 [emploi ironique]; PhThBestWa 2594; WaceMargmaK 681; WaceNicR 32 [Chescon deit mustrer son saver… Et Deu servir, son creatur… Qui ben l’aime et ben le sert Bon gueredon de lui desert]; 564; CharroiM 191; AdamN 425 [Ta moiller creïstes plus que moi, Manjas le fruit sanz mon otroi. Or te rendrai itel guerdon: La terre avrat meleïçon Ou tu voldras ton blé semer]; AlexissE 6; 531; 799; ProvSalSanI 535; BrutA 1360 [Pur tun pere mettre a enor Suffri jo mainte grant suor E meinte tribulation. E tu me renz tel gueredun Ke ne sai pur quele aliene Lais ma fille Guendoliene]; ThebesR 1888; Aiol1F 44; 1693; MarieGuigW2 749; MarieFraisneW2 120; PhilomB 1202; HornP 616; 4181; etc.etc., TL 4,748; Gdf 4,377c; Stone 345b; TLF 9,570b [vx., littér.]; HoltusEntr 337; FEW 17,577a)
  • a / de / en / par guerredon “en récompense” (dans plusieurs contextes sans service précédent: comme une récompense)⁠ (ca. 117014es., RouH III 2148; ErecR 606 [Biax ostes, por vostre franchise, Por guerredon et por servise, Vis pri que vos me conselliez]; 3175 [Amis, fet il, an guerredon Vos faz d’un de mes chevax don]; YvainK 264; 3075; LancU 2814; PercB 2105; IpH 4692 [Amis, lances avez asez, Par gueredun kar m’en dunez]; TristBérG 1373 [Sire Tristran, grant soirement A l’en juré par Cornoualle, Qui vos rendroit au roi, sanz falle Cent mars avroit a gerredon]; 2729 [Sire, c’est la vostre merci, Qant du brachet m’avez seisi, Tenez l’anel, de gerredon]; ContPerc2eR 31012; EscoufleS 4919; WaldefH 15764 [Pur ço vus renquor jo le dun En merite e en gueredun]; GuillDoleL 4976, TL 4,750)
  • ⁠mfr. De service au deable conchié guerdon (ms. 15es., ProvM 555)
  • ⁠mfr. Guerdon est mauvais poisson (ms. 15es., ProvM 835, jeu de mots sur gardon DEAF G 178)
guerredoner v.
(guerredoner FloreaL 1657; BenTroieC 8942; ErecR 1308; HornP 352; 608a; 644; etc.; ; YvainR 6687; PercB 771; 8813; MonGuill2C 2529; 5341; RenR 11422; 11626; 13235; etc.; ; PriseOrabR2 771; 940; CoucyChansL XI 35; XI 39; GaceBruléD LXVI 13; ContPerc1aR 3287; SGenB 1157; 1569; 2393; FolTristBernH2 475; NarbS 1206; GuibAndrM 1984; etc.etc.etc.etc., guerredonner AlexissE 891; ErecR 1308; 4530; BenDucF 8454; CoucyChansL XXX 5; SGraalIIJosN 716; HuonR 2038; 7614; Bueve3S 122; 1959; MorPhilP 770; 2568; 3164; etc.; ; BibleParQ XIX 3 gl.; SJérEp22N 15; BestAmOctT 2751; 2869; etc.etc.etc.etc., guerredouner CoucyChansL IX 10; XV 4; OrsonP 457; AudefroiC I 8; GautDargR VIII 85; XIII 26; BeaumManS 1096, ⁠agn. guerreduner PsOxfM 17,23; 17,27; SGillesP 3522, ⁠s.l. gueredoner GaimarB 5318; Aiol1F 1218; 1282; EneasS1 176; 1781; MonGuill2C 1108; AimonFlH 8778; ChevCygneNaissM 3197; MonRaincB 2031; 2296; PoèmeMorB 948; Bueve1S 1899; 6932; 9030; CantLandP 2204; EvNicPraF 348; AntAnW 1083; etc.etc.etc.etc., gueredonner CoincyChristO 667; 2287; MaugisV 7752, gueredouner GlDouaiR 395, ⁠agn. guereduner fin 11es. AlexisS2 277; BrutA 1694; 10150; RouH III 409; SThomGuernW1 1975; IpH 6610; 6654; 9716; MarieFabW 20,9; 39,13; SJeanAumU 7354; WaldefH 11136; 12420 [ms. guerd-, vers trop court d’une syllabe]; etc.etc.etc.etc., ⁠s.l. gerredoner FloreaL 2235; OrsonP 637; TristPrC 166,36; OvMorB VII 411, gerredonner BenDucF 6686; 6702 [= éd. M 4535 geredonier]; 13310; Bueve3S 772; 2023; AntBerW 355; MoniotArrD XXXVI 44, gerrendoner BenTroieC 8942 var. ms. Italie 14es., ⁠agn. gereduner WaldefH 4972, ⁠s.l. guierredoner GaceBruléD XVIII 46; XLII 8; NoomenFabl 12 E 132, guiredoner CesNicW 419, guredoner CoincyChristO 3738, guesredoner RolcM 1555; 1628, guererdoner Rolv7F 91,13; 95,13; 437,10, guerdoner ThomKentF 5160; AmbroiseP 5303 [éd. guered-]; BestGuillR2 4141; BenTroieC 8942 var. ms. 1em. 13es.; HornP 2150 var. mss. 13es.; ArtAimAgnS 735; PercB 771 var. ms. mil. 14es., ⁠agn. guerduner PsArundB 30,29; SGillesP 3497; ModvB2 3591; 7080; 8440; SJeanAumU 6914; IpH 6610var.; 6654var.; 9716var., gwerdouner MirAgn2K XV 137, ⁠s.l. guierdoner PercB 8813var.; YsLyonF 1031; Rolv4G 4703; KarletoR 7270; [AttilaS XV 3282], guierdonner JDupinMelL 3159; 4900, ⁠francoit. gierdoner AliscmH 3662, geerdoner AliscmH 2977, ⁠s.l. guiardoner ThéophB 471,21; ParDuchP 280; 1580, ⁠francoit. geardoner EntreeT 11598; 14411, ⁠agn. werdoner ModvB2 8440 var. ms. 13es.)
  • guerredoner (qn ou qch. à qn) v.a. “récompenser” (dep. fin 11es., AlexisS2 277 [Deus sun servise li volt guereduner]; PsOxfM 17,23; 17,27; GaimarB 5318 [Le rei servit [e mult l’] amat E il bien lui gueredonat]; AlexissE 891; BrutA 1694; 10150; FloreaL 1657; 2235; Aiol1F 1218; 1282; EneasS1 176; 1781; ErecR 1308 [Biax amis, biax ostes, biax sire, Vos m’avez grant enor portee, Mes bien vos iert guerredonee: Demain an vandra avoec moi Vostre fille a la cort le roi]; 4530; RouH III 409; BenTroieC 8942; HornP 352; 608a [Dame, çoe dist Herlaund, Deu vus rende les grez! Plus gent don ne dona ne reis ne amirez, Jol vus guerredonrai en tuz sens que voldrez]; 644; etc.; ; BenDucF 8454; 6686; 6702; etc.; 13310; SThomGuernW1 1975; SGillesP 3522; 3497; etc.etc. [attesté largement en afr.], TL 4,752; Gdf 4,378c; Stone 345b; TLF 9,570b [‘vx., littér.’]; HoltusEntr 337; FEW 17,577b)
  • ⁠v.abs. “id.”⁠ (ca. 1200, SGenB 2393 [Cil soit beneoiz De cui vos (l. nos, cf. RoPh 10,407) vient si granz esploiz. Guerredoner set et merir Et, quant il velt, plaire et haïr])
guerredoneor m.
(guerredoneor AudefroiC XV 14 [c.s. -ere]; MortArtuF2 119,107 [c.s. -erres; var. ms. 13es. Gdf -eires]; SElisRobJ p. 389 [c.s. -eres], guerredoneur MorPhilPrH 112,13, guerredoneur BodelCongéRu 523 [c.s. -ere]; MorPhilPrH 116,12 [c.s. -erres]; SGraalH 2,37 var. Gdf [c.s. -ierres]; BerteH 3411 [c.s. -ere]; doc. 1339 Gdf [c.s. -eres], ⁠mfr. guerredonneur AalmaR 907; 10523, guerredouneor SGraalH 2,37 [c.s. -eres], gueredoneor GuischartG ms. N (fin 13es.) 299 [c.s. -aire], gueredonneor SGraalH 2,37 var. Gdf [c.s. -eires], guereduneor fin 12es. GuischartG 337 [c.s. -aire], guerdoneor GuischartG ms. E (2em. 13es.) 295 [c.s. -aire])
  • “celui qui récompense” (fin 12es.16es., GuischartG 337; BodelCongéRu 523 [A pourchacier ma garison M’avez fait amour et raison… Diex vous en soit guerredonnere]; MorPhilPrH 112,13; 116,12; AudefroiC XV 14 [Dex qui des bienfais est gens guerredonere, = RomPast I 59,94]; MortArtuF2 119,107; SGraalH 2,37; SElisRobJ p. 389; BerteH 3411 [Je vous trouvai loial et ami conme frere… Dieus nostre vrais sauvere Vous soit, tres douce dame, de ce guerredonnere]; doc. 1339 Gdf; [AalmaR 907; 10523], TL 4,752; Gdf 4,378b; Stone 345b; FEW 17,577b)
guerredonance f.
(guerredunance 1em. 12es. PsOxfM 118,112; 93,2var., gueredunance PsOxfM 90,8; 93,2; 102,2; PsCambrM 118,12, guerdonance PsCambrM 118,12var., guerdunance PsOxfM 93,2var.)
  • “bien matériel ou moral donné ou reçu en récompense pour une bonne action, un service rendu ou des mérites particuliers” (agn. 1em. 12es.13es., PsOxfM 90,8 [Mais nequedent ot tes oils esguarderas, e la gueredunance des pecchedurs tu verras, texte lt.: et retributionem peccatorum videbis]; 93,2; 102,2; 118,112; PsCambrM 118,12 [Je enclinai mun quer que je feïsse tes comandemenz, pur parmanable gueredunance, texte lt.: inclinavi cor meum ad faciendas iustificationes tuas in aeternum propter retributionem], TL 4,752; Gdf 4,378b; Stone 345b; FEW 17,577b)
guerredonement m.
(guerredonement JErartN XVII 35; GilebBernF VI 8; JRentiS II 27, guerredounement fin 12es. BlondNesleL IV 36; GautDargR XX 4 [= BartschHorning 497,4 guerredonement, var. -dounement], guerredonnement EnfOgH 7731, gueredonement AmJalF 242, gerredonement AndrContrN XX 2, gueridonemant JacAmLyrS VI 30 [= gueridonement ChansBern389B 390,3], gueridonnemant JacAmLyrS V 14, guerdonnement Hagin 51roa Gdf [= éd. L guerredonnement])
  • “bien matériel ou moral donné ou réçu en récompense pour une bonne action, un service rendu ou des mérites particuliers” (fin 12es.Pom 1671, BlondNesleL IV 36; GautDargR XX 4 [De celi me plaig qui me fait languir En une maniere et dirai conment, Quar ainc ne la seu nul jour tant servir Qu’en peüsse avoir guerredounement]; AndrContrN XX 2; JErartN XVII 35 [Amors, fïance ai en vous voirement, K’adés vos ai servie et honoree. Bien m’en pöés le guerredonement A cest besoig merir et la saudee]; JacAmLyrS V 14; VI 30; GilebBernF VI 8; Hagin 51roa; AmJalF 242; JRentiS II 27; EnfOgH 7731, TL 4,752; Gdf 4,378b; FEW 17,577b)
mfr. guerdonneus adj.
  • “qui donne une récompense” (2em. 14es., DeschQ 1,173 (Jeu d’esprit) [Honteuse court, non honteable, Delectable, non deliteuse, Guerdonneuse, non guerdonnable, Oubliable, non oublieuse… Perilleuse es et perissable], FEW 17,577b)
agn. aguerduner v.a.
  • “récompenser” (14es., etc.etc.WrightRel 1,106 [Deu tresbon l’aguerduna, Kaunt de sa mein la corona E s’amie l’apela], Stone 17b)
reguerredon m.
(reguerredon fin 12es. DialGregF 224,23; SSilvCroixP 1436, reguerdon AncrRiwletT 133,12, reguierdon RobBloisDidU 151; GirRossAlH 3226; [2364 var. ms. 1417; 6077 var. ms. 1417; PélVie Gdf], ⁠agn. reguordoun RotParl4R p. 56, regardoun FraserPet no 81)
  • “bien matériel ou moral donné ou réçu en récompense pour une bonne action, un service rendu ou des mérites particuliers” (fin 12es.déb. 16es., DialGregF 224,23 [Gieres se les anrmes des justes or sont el ciel, queiz chose est k’eles el jor del juise receveront por lo reguerredon de lur justise, texte lt.: pro iustitiae suae retributione recipiant]; SSilvCroixP 1436 [Meis Dex, li bons, li dolz, li frans, Toz cials qu’i vuelt fet bien soffrans De toz travalz por rendre aprés Reguerredon qui set de pres: Pour une peine .c. repous Et por un blasme .v. lous, Mil joies por un sol plorer]; RobBloisDidU 151; AncrRiwletT 133,12; RotParl4R p. 56; GirRossAlH 3226; FraserPet no 81; [GirRossAlH 2364 var. ms. 1417; 6077 var. ms. 1417; PélVie Gdf], TL 8,642; Gdf 6,750b; Stone 617b; FEW 17,755b)
reguerredoner v.a.
(reguerredoner ElucidaireiiiD I 45M; ArtusS 190,12; ChastVergiA 440var., ⁠wall. reguerredoneir DialGregF 31,17; 212,21, ⁠s.l. reguerredonner EnfOgH 6813, reguerreduner PsCambrM 278,66; PsOxfM 102,10var.; ElucidaireiiiD II 11M, reguereduner 1em. 12es. PsOxfM 102,10; 115,3; etc.; ; PsArundB 37,21, reguerdoner ChevVivT 1832var.; 1914var.; doc. Neuchâtel 1337 Gdf, reguerduner CommPsia1G XVII 602; MarieFabW 20,9var.; 39,13var., regerdoner BalJosPr1M 91,51; GlBodl1466N 453; VégèceRich Stone, reguierdoner YsLyonF 926; 3280, reguiardoner SCathAumN 1698, ⁠mfr. regardonner doc. 1375 Gdf, ⁠lorr. agn. rewerdoner SBernAn1F 22,2; EvNicAgnP 919; ChronLangW2 2,222)
  • reguerredoner (qn ou qch. à qn) “récompenser” (1em. 12es.Cotgr 1611, PsOxfM 102,10; 115,3; etc.; ; PsCambrM 278,66; CommPsia1G XVII 602; PsArundB 37,21; DialGregF 31,17 [en une nuit quant ja li tot poissanz Deus volt reguerredoneir les travalz de cel honorable baron Anastaise, si fut faite de la halte roche une voiz]; 212,21; SBernAn1F 22,2; ElucidaireiiiD I 45M; II 11M; BalJosPr1M 91,51 [Se ne sauroie touz les biens reconter que tu li as fez et por ce que ge ne te puis rendre, Dex qui toz biens regerdone les te rande]; GlBodl1466N 453; SCathAumN 1698; ArtusS 190,12; MarieFabW 20,9var.; 39,13var.; EvNicAgnP 919; etc.etc.EnfOgH 6813, TL 8,643; Gdf 6,750c; Stone 618a; FEW 17,577b)
reguerredoneor m.
(reguerredoneor fin 12es. DialGregF 216,7 [c.s. -eres], ⁠lorr. rewerdoneor SBernAn1F 25,37 [c.s. -eres]; 162,28 [id.])
  • “celui qui récompense” (fin 12es., DialGregF 216,7 [Mais a le fie el confort de l’anrme eissant suelt aparoir meismes li faitres et li reguerredoneres de vie]; SBernAn1F 25,37 [li granz rewerdoneres est venuz]; 162,28, TL 8,643; Gdf 6,750c; FEW 17,577b)
reguerredonement m.
(⁠lorr. rewerdonement fin 12es. SBernAn1F 167,3, rewerdenemant EpMontDeuH 39,9, rewardonement EpMontDeuH 167,12 [-menz]; GregEzH 90,8 [-menz], rewardenement GregEzH 48,20, rewardenemant EpMontDeuH 40,6)
  • “bien matériel ou moral donné ou reçu en récompense pour une bonne action, un service rendu ou des mérites particuliers” (fin 12es., SBernAn1F 167,3 [Ti mismes tient Deus a flor et forment li plais, si tu as en ti la beateit d’oneste conversacion, et l’odour de bone nommeie, et l’intencion del rewerdonement qui est a avenir]; EpMontDeuH 39,9; 40,6; 167,12; GregEzH 48,20 [cil ki en ceste vie cessent de perverse veure reposerunt lai, et rewardenement celestien espoantavle eswart, et assi cum il ajostet maintenat aprés]; 90,8, TL 8,643; Gdf 6,750b; FEW 17,577b)
entreguerredoner v.pron.